Το σοβιετικό περιοδικό Ζητήματα Λογοτεχνίας δημοσίευσε το γράμμα ενός καθηγητής της φιλολογίας στο οποίο θίγονται ζητήματα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού κ τις απαντήσεις των σοβιετικών ειδικών πάνω στο θέμα αυτό. Αναδημοσιεύουμε το γράμμα κ τις απαντήσεις, που παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον.
Η απάντηση του Μιχαήλ Κουζνετσώφ (Ι)
(επιστημονικού συνεργάτη του Ινστ. Παγκόσμιας λογοτεχνίας «Γκόρκυ»)
Στο γράμμα σας, αγαπητέ σύντροφε Γιαρεμένκο, θίγετε ζητήματα πολύ σοβαρά. Η λογοτεχνική κ αισθητική αγωγή αρχίζει απ’το σχολείο κ είναι πρωταρχικό, ο πολίτης του νέου κόσμου να έχει απ’τα μικρά του χρόνια μια ξεκαθαρισμένη αντίληψη για τις βασικές αρχές της τέχνης μας.
Το πρόβλημα αυτό είναι απ’τα πιο επίκαιρα. Είναι γνωστό πως στο εξωτερικό μια ορισμένη μερίδα του τύπου έχει αποχαλινωθεί σε μια επίθεση εναντίον του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, εναντίον του κομματικού πνεύματος που εμψυχώνει τη λογοτεχνία μας, εναντίον των ιδεολογικών κ αισθητικών θεμελίων της τέχνης μας. Αντίλαλοι αυτής της εχθρότητας κ αυτών των νοσηρών τάσεων ακούγονται κ στον τόπο μας.
Αποκρούοντας έντονα τις επιθέσεις που κατευθύνονται εναντίον της λογοτεχνίας του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, επικρίνουμε ταυτόχρονα τις σχολαστικές κ δογματικές απόψεις, τις σχετικές με τη μέθοδο που βρίσκεται στη βάση της σοβιετικής λογοτεχνίας. Γιατί πρέπει να πούμε πως σ’αυτή την περιοχή εμφανίστηκαν δογματικές αντιλήψεις. Έτσι, διατυπώθηκε η άποψη πως κάθε έργο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού έπρεπε να βασίζεται σ’ ένα θετικό ήρωα. Όμως, Η Ζωή του Κλιμ Σάμγκιν του Γκόργκυ ή Ο Ήρεμος Ντον του Σολόχωφ, δύο αριστουργήματα, διαψεύδουν αυτό το σχήμα. Αυτή η «συνταγή» δικαιώνεται ακόμα λιγότερο όταν πρόκειται για σατυρικά έργα, όπως τα μυθιστορήματα των Ίλφ κ Πετρώφ, στα οποία, απ’τις ίδιες τις απαιτήσεις του είδους, όλη η προσοχή συγκεντρώνεται σε αρνητικούς τύπους. Η σοβιετική λογοτεχνία είναι στην ουσία της αισιόδοξη• αγνοεί τον πεσιμισμό κ την απογοήτευση. Απ’ αυτό έβγαλαν συχνά το πολύ απλοϊκό συμπέρασμα ότι κάθε έργο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού πρέπει να έχει ένα ευτυχισμένο τέλος (Η Καταστροφή του Φαντέγιεφ ή Αισιόδοξη Τραγωδία του Βισνέφσκυ).
Άλλο λάθος: μερικοί κριτικοί ζητάνε να ξέρουν σε κάθε έργο της σοβιετικής λογοτεχνίας όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, όλα όσα τον διαφοροποιούν απ’την παλιά τέχνη. Υπάρχουν βέβαια βιβλία στα οποία πολλά απ’τα διακριτικά γνωρίσματα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού ξεχωρίζουν καθαρά, υπάρχουν όμως κι άλλα όπου (συχνά εξ αιτίας της ιδιομορφίας του είδους) μόνο μερικά απ’τα γνωρίσματα γίνονται φανερά. Μπορούμε να προβάλουμε σε κάθε τοπίο, σε κάθε λυρικό ποίημα, όλα τα διακριτικά στοιχεία της μεθόδου του σοσιαλιστικού ρεαλισμού; Όχι φυσικά! Οι συγκεκριμένες ιδιομορφίες της νέας μεθόδου δεν είναι κάτι που «στέκεται» πάνω από την Τέχνη. Εκδηλώνονται σε τούτα ή σε κείνα τα έργα. Όμως, την ολοκληρωμένη αντίληψη αυτής της μεθόδου θα μας την δώσει όχι ένα μεμονωμένο έργο, αλλά η σοβιετική λογοτεχνία στο σύνολό της.
Στις θέσεις που έγιναν δεκτές από την Ένωση των Συγγραφέων το Δεκέμβριο του 1954, διαβάζουμε: «Συνεχίζοντας τις καλύτερες κλασικές παραδόσεις της ρωσικής λογοτεχνίας, της λογοτεχνίας των αδελφών λαών της ΕΣΣΔ, όπως επίσης κ της παγκόσμιας λογοτεχνίας, αφομοιώνοντας γόνιμα τον μαρξισμό- λενινισμό που μαθαίνει τον καλλιτέχνη να βλέπει την αλήθεια της ζωής σ’ όλη την πολυπλοκότητα κ πληρότητα, οι σοβιετικοί συγγραφείς εμπνέονται από τη μέθοδο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός απαιτεί από τον συγγραφέα να δώσει μια πιστή εικόνα της πραγματικότητας στην επαναστατική της ανάπτυξη• του εξασφαλίζει όλες τις δυνατότητες να εκδηλώσει τις προσωπικές ιδιοτυπίες του ταλέντου του κ να αναπτύξει την δημιουργική του πρωτοβουλία• προϋποθέτει τον πλούτο κ την ποικιλία τω μέσω έκφρασης κ του ύφους, ενθαρρύνει την ανανέωση σε όλους τους τομείς«.
Έτσι, διατυπώνεται η διαλεκτική φύση της μεθόδου του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, η σύνδεσή του με τις ωραιότερες παραδόσεις της λογοτεχνίας του παρελθόντος, τις οποίες κ συνεχίζει, το ανανεωτικό του πνεύμα κ ο βαθιά αντιδογματικός χαρακτήρας του που δίνει ελεύθερη διέξοδο στην πρωτοβουλία του καλλιτέχνη. Δεν είναι τυχαίο, βέβαια, το ότι οι σοβιετικοί συγγραφείς στράφηκαν προς το σοσιαλιστικό ρεαλισμό, προτιμώντας τον από κάθε άλλη μέθοδο. Είναι γιατί ο ρεαλισμός, που κατά την έκφραση του Μπιελίνσκυ απαιτεί μια αληθινή αναπαράσταση της πραγματικότητας, όλης της πραγματικότητας, ανταποκρίνεται κατά τον καλύτερο τρόπο στο πνεύμα της νέας επιστημονικής λογοτεχνίας.
Στο παρελθόν ο ρεαλισμός ήταν η επαναστατική μέθοδος χάρις στην οποία ο καλλιτέχνης απαλλάχθηκε από διάφορες αυταπάτες που εξακολουθούσαν να επιζούν στους μεγάλους δασκάλους των περασμένων εποχών. Μια γενική τάση της παγκόσμιας λογοτεχνίας εδώ κ μερικούς μήνες, είναι η δημοκρατικοποίησή της. Η ιστορία της λογοτεχνίας μάς δείχνει αυτή την αύξουσα δημοκρατικοποίηση, κάτω από την επίδραση της πάλης των λαϊκών μαζών για την απελευθέρωσή τους, παρ’όλη την αντίσταση των αντιδραστικών κοινωνικών δυνάμεων κ ιδεών κ των αντιλαϊκών καλλιτεχνικών ρευμάτων. Αυτό μαρτυρεί η αυξημένη προσοχή των συγγραφέων προς τη ζωή των εργαζομένων μαζών, κύριου δημιουργού της ιστορίας, το γεγονός ότι η λογοτεχνία θέτει τα πιο φλέγοντα προβλήματα της κοινωνικής ζωής, ότι πλησιάζει το λαό κ τους αγώνες του. όλο κ περισσότερο η λογοτεχνία γράφει για το λαό, αλλά επίσης υπέρ του λαού.
Τα ρεαλιστικά έργα είναι ακριβώς εκείνα στα οποία αυτή η δημοκρατικοποίηση φανερώνεται με τη μεγαλύτερη σαφήνεια. Όμως, ακόμα κ οι μεγάλοι ρεαλιστές του 19ου αιώνα διατηρούσαν αυταπάτες που περιόριζαν τις δυνατότητές τους: η νομιμοφροσύνη στο Μπαλζάκ, η αγροτο-πατριαρχική ιδεολογία στον Τολστόϊ κλπ.
Κων/νος Λίχνος 