Σε διαχρονικά ερωτήματα, που αφορούν την ανθρώπινη ύπαρξη, το μόνο βέβαιο είναι ότι θα υπάρξει ένα μεγαλο εύρος από διαφορετικές απαντήσεις, βασισμένες σε παράγοντες όπως : προσωπικες εμπειριες και ιδεοληψιες, υποκειμενική οπτική, προκαταλήψεις, φοβίες κλπ. Το ερωτημα αν αλλαζει ο ανθρωπος σε αλλους φανταζει πολυπλοκο και σε αλλους υπερβολικα απλο, παρόλα αυτα ειναι σίγουρο και εμφανές ότι αλλάζουμε σωματικά.
Γεννιόμαστε, περνάμε στην παιδική ηλικία, την εφηβική, ενηλικιωνόμαστε, γερνάμε και πεθαίνουμε. Το σώμα μας αλλάζει μέρα με τη μέρα, λεπτό το λεπτό, το αντιλαμβανόμαστε αργά, αλλά οι αλλαγές μέσα μας γίνονται γρήγορα. Παράλληλα με αυτή τη σωματική αλλαγή, εκτυλίσσεται και η Συνειδησιακή αλλαγή. Μεγαλώνουμε και εξελισσόμαστε, εκπαιδευόμαστε, μαθαίνουμε πληροφορίες για τον κόσμο, τον πολιτισμό, την κοινωνία κλπ. Σώμα και νους συμμαχούν για την σφυρηλάτηση της προσωπικότητάς μας όπως αυτή διαμορφώνεται απ’τις εξωτερικές συνθήκες (που διαρκώς κ αυτές μεταβάλλονται).
Ωριμάζουμε, αποφασίζουμε, προβληματιζόμαστε, επικοινωνούμε, εργαζόμαστε, αφομοιώνουμε, διαφοροποιούμαστε κλπ. Ό,τι κι αν κάνουμε, κάτι αλλάζουμε. Μέχρι το τέλος της ζωής μας, αλλάζουμε. Δεν είμαστε ποτέ οι ίδιοι. Γιατί άραγε τότε ορισμένοι επιμένουν ότι ο άνθρωπος δεν αλλάζει; Αυτό ειναι ενα ερώτημα, που πολύ καλό θα ηταν να το απαντήσουν οσοι υποστηριζουν οτι ο ανθρωπος δεν αλλαζει (οι ιδιοι που συχνα μαλιστα εντελως αστοχα πρεσβευουν οτι ο ανθρωπος γεννιεται κ δεν διαμορφωνεται).
Αυτή η ακατάπαυστη αλλαγή μας, η αδιάκοπη εξέλιξη της προσωπικότητας μας είναι που δεν μας επιτρέπει ποτέ να ισχυριστούμε ότι γνωρίζουμε απόλυτα τον εαυτό μας. Προσαρμοζόμαστε σε συνθήκες που διαρκώς μεταβάλλονται και ταυτόχρονα προσπαθούμε να μεταβάλουμε τις συνθήκες προς όφελος μας. Μέσα στην αλλεπάλληλη αυτή προσαρμογή διαρκώς επιβάλλεται να επαναπροσδιορίζουμε τον εαυτό μας, τις απόψεις και τις αξίες μας. Διαρκώς χρειάζεται να ερευνούμε τις συνθήκες που μας διαμορφώνουν, ώστε επεμβαίνοντας στις συνήθειες μας να μεταβάλλουμε και την οπτική μας για τα πράγματα.
Αν είσαι από εκείνους που θεωρούν ότι ο άνθρωπος δεν αλλάζει, ανήκεις σε μια πολύ μεγάλη ομάδα που πιστεύει ότι το «χούι», η συνήθεια, η συμπεριφορά και οι αξίες των ανθρώπων δεν αλλάζουν και δεν μπορούν να εξελιχθούν – θετικά ή αρνητικά. Σε έναν κόσμο όμως που συνεχώς αλλάζει, πώς είναι δυνατόν εμείς να παραμένουμε ίδιοι; Πως να αγνοήσει κανείς την πασίγνωστη φράση του Ηράκλειτου «τα πάντα ρει κ ουδέν μένει»; Κι αν νομίζουμε πως κάτι «μένει», είναι μόνο στο μυαλό μας. Τίποτα δεν είναι το ίδιο που ήταν πριν μία στιγμή. Τα πάντα μεταβάλλονται ενώ ταξιδεύουν στο ποτάμι του χρόνου. Όλα υπόκεινται στην φθορά και στην εξέλιξη. Και ακριβώς επειδή αυτός είναι ο νόμος της φύσης, όσο περισσότερο ανοιχτοί είμαστε στην αλλαγή, τόσο πιο ζωντανοί αισθανόμαστε (Αλλάζω άρα ζω!). Υπάρχουν όμως και φορές που στυλώνουμε τα πόδια στο έδαφος πεισματικά και αρνούμαστε να προχωρήσουμε προσπαθώντας μάταια να παγώσουμε τον χρόνο, να αντισταθουμε στην αλλαγη διατηρωντας την ψευδαισθηση πως παραμενουμε οι ιδιοι.
«Ο άνθρωπος γεννιέται, δεν αλλάζει» ακούω μερικές φορές απο ανθρώπους, όμως τα επιστημονικα δεδομένα μας λένε πως ο καθοριστικός παράγων στο τρόπο που σκεπτόμαστε, αισθανόμαστε και φερόμαστε, δεν είναι τα γονίδια αλλά οι ανθρώπινες σχέσεις που μπορούν να παρέμβουν ριζικά στην ανατομία του εγκεφάλου μας και … «ν’αλλάξουν τα μυαλά μας». Άλλωστε δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι τα μουσικά ταλέντα, η ευφυΐα κ οι εξαιρετικές αθλητικές επιδόσεις είναι αποτέλεσμα συνεργασίας των γονιδίων με το περιβάλλον, αφού ανάμεσα στους πολλούς που έχουν το δώρο της φύσης, λίγοι είναι εκείνοι, που ζουν σε κατάλληλο περιβάλλον, ώστε να εξελίξουν τις ικανότητες τους. Γιατί όμως κάποιοι δυσκολεύονται να το αποδεχτούν αυτό;
Σε ένα γενικό πλαίσιο υπάρχουν αρκετοί λόγοι για τους οποίους μπορεί να νομίζει κάποιος ότι ο άνθρωπος δεν αλλάζει. Ενδεχομένως να μην το πιστεύει και να έχει ιδεολογικοποιήσει αυτή την πίστη του, που τον εξυπηρετεί στην αυτοματοποιημένη πορεία του. Μπορει να φοβάται πολύ να ανοίξει το σεντούκι της συνείδησης του και να ανασύρει από μέσα – φυσώντας τη σκόνη από πάνω τους – συναισθήματα, εικόνες και γεγονότα του παρελθόντος. Ή να νιώθει ανίκανος να αλλάξει την τωρινή κατάσταση που ζει, βάζοντας το μοιραίο μπροστά του λοιπον, προσπαθεί να πείσει τον εαυτό του ότι κάποιος άλλος έχει αποφασίσει για τον ίδιο.
Είναι συνηθισμένο να λέμε «Είναι στον χαρακτήρα του…» ή «Γέρικο σκυλί, νέα κόλπα δε μαθαίνει!» όταν αναφερόμαστε σε ανθρώπους που παρουσιάζουν προβληματικές συμπεριφορές ή ακόμα και στον ίδιο μας τον εαυτό όταν προσπαθούμε να δικαιολογηθούμε για κάποια «κουσούρια» τα οποία δεν καταφέρνουμε να αλλάξουμε.Όμως στην πραγματικότητα κάθε άνθρωπος μπορεί να αλλάξει τρόπο σκέψης και αντίληψης των πραγμάτων, ανεξαρτήτως της ηλικίας του.
Σίγουρα η αλλαγή σε σκέψεις, πεποιθήσεις ή συμπεριφορές που έχουν παγιωθεί με το πέρασμα του χρόνου δεν είναι απλή υπόθεση. Το στοιχείο του χαρακτήρα μας που θέλουμε να αλλάξουμε δεν δημιουργήθηκε σε μία μέρα, αλλά παγιώθηκε με το πέρασμα του χρόνου κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες και συνδέθηκε με συγκεκριμένες πεποιθήσεις, αντιλήψεις, αξίες και εμπειρίες. Ακόμη όμως κι όταν η αλλαγή δεν είναι συνειδητή εξακολουθεί να συμβαίνει. Δηλαδή αλλάζουμε, θέλουμε δεν θέλουμε.
Ο χαρακτήρας μας είναι μια συνάθροιση από σκέψεις, πράξεις, συμπεριφορές και είναι αποτέλεσμα αλληλόδρασης με σημαντικούς εξωτερικούς παράγοντες που μας περιβάλλουν σε κάθε εξελικτικό κομμάτι της ζωής μας. Ο χαρακτήρας δεν είναι κάτι έξω από μας, άκαμπτο ή στατικό. Υπάγεται συνεχώς σε εν δυνάμει αλλαγές. Η επιστήμη της Ψυχολογίας μπορεί να αποσαφηνίσει πως ύστερα απο μια δραστική αλλαγή των συνθηκών διαβίωσης μας αλλάζουν ραγδαία οι συνήθειες μας και μακροπρόθεσμα μεταβάλλονται δομικά στοιχειά του χαρακτήρα μας. Αφού είναι τόσο οφθαλμοφανές αυτό, γιατί υπάρχουν τόσοι που υποστηρίζουν ότι ο άνθρωπος δεν αλλάζει; Ταυτόχρονα πως αυτή η αντίληψη συμβαδίζει με εξίσου διαδεδομένες αντιλήψεις που έρχονται σε σύγκρουση μαζί της όπως το χρήμα αλλάζει τον άνθρωπο ή η εξουσία διαφθείρει κλπ ;
Μήπως ο ένοχος είναι για ακόμη μια φορά ο ιδεαλισμός; Οι θρησκείες είναι αυτές που μιλάνε για αιώνια και άφθαρτη ψυχή. Ο Μωάμεθ δίδαξε πως «Πιστέψτε, αν θέλετε, ότι κ τα βουνά αλλάζουν θέση. Αλλά ποτέ μην πιστέψετε ότι ο άνθρωπος αλλάζει χαρακτήρα». Ο χριστιανισμός δέχεται έναν εγγενή δυϊσμό της ανθρώπινης φύσης: από τη μια το φθαρτό υλικό σώμα κι απ’την άλλη η άυλη αθάνατη ψυχή.
Η δυϊστική αντίληψη που θεωρεί το σώμα φθαρτό σκήνωμα, φυλακή της ψυχής, έχει μια μακρά προϊστορία: από το αιγυπτιακό ιερατείο, μέσω του Πυθαγόρα πέρασε στην πλατωνική φιλοσοφία κι απ’τον Πλάτωνα και τους νεοπλατωνικούς, στους πατέρες της Εκκλησίας. Η ‘αντίληψη αυτη αρνείται την ενότητα του ανθρώπου και αντιπαραθέτει το φθαρτό σωμα στην αιώνια, άυλη ψυχή. Θεωρεί το ανθρώπινο ον στιγματισμενο– φορέα του αμετάκλητου προπατορικού αμαρτήματος.
Αλλά αφού ο άνθρωπος είναι φυσικό–βιολογικό και κοινωνικό ον, τότε ο διαχωρισμος ψυχής και σώματος (η αντίφαση προκαθορισμού και αλλαγής κ όλες οι μεταφυσικές άλυτες αντιφάσεις) φωτίζεται με νέο φως. Το πρόβλημα της «φύσης» του ανθρώπου μεταφέρεται απ’τον ουρανό στο έδαφος της κοινωνικο–ιστορικής πραγματικότητας. Οι συνθήκες ειναι αυτες που διαμορφώνουν τον άνθρωπο κι ο άνθρωπος μεταβάλλει τις συνθήκες (αλλάζοντας έτσι και τον ίδιο του τον εαυτό).
Το συμπέρασμα είναι αδιαφιλονίκητο, δεν έχουμε παρά να αλλάξουμε τις συνθήκες για να «παραγάγουμε» έναν διαφορετικό άνθρωπο. Συχνά όμως για να μεταβάλλουμε τις συνθήκες πρέπει πρώτα ριζικά να αλλάξουμε τα μυαλά μας. Η αλλαγη του ανθρωπου ειναι τοσο συνεχης, τοσο ριζικη, τοσο ασυγκρατητη που πολλοι στοχαστες υποστηριξαν μαλλιστα οτι αυτο που λεμε εαυτος δεν υπαρχει καν. Αναλογιζομενοι αυτο μ
πορούμε να καταλάβουμε με περισσότερη επάρκεια το παρακάτω ερώτημα που βασάνισε αρκετούς διανοητές : «Τελικά ενσαρκώνουμε τον εαυτο μας η τον υποδυόμαστε;’.
Η έννοια ενσαρκώνω αποκτά σημασία μονάχα οταν υλοποιώ κατι τελειωμένο που το γνωρίζω ολοκληρωμένα, διαφορετικά πρόκειται απλώς για μια απόπειρα ενσάρκωσης. Πρόκειται για μια ερμηνεία του εαυτου μας που τη δοσμένη στιγμή προβάλουμε προς τα εξω κ καθορίζεται απο αυτο που πραγματικά είμαστε (κ διαρκώς αλλάζει), απο την εικόνα που εμεις έχουμε για αυτο που είμαστε, απο την εικονα που έχουν οι αλλοι για εμάς κ απο τις καταστάσεις που μας επηρεάζουν κ την εσωτερική ζύμωση που προκαλούν.
Εφόσον όμως ο εαυτος μας ουτε τελειωμένος είναι αλλά ούτε κ τον γνωρίζουμε απόλυτα, τότε κάθε πραγμάτωση του, κάθε φανέρωμα του είναι γνήσιο μονάχα σχετικώς. Στην ουσία το μόνο ειλικρινές που μπορούμε να πράξουμε είναι να αποδεχτούμε την αδιάκοπη εξελιξιμότητα μας κ τη μερική γνώση του εαυτού μας αλλά συνάμα να πασχίζουμε για περισσότερη αυτογνωσία κ για πιο συγκεκριμένη κατεύθυνση στην εξέλιξη του εαυτού μας. Μια κατεύθυνση που θα συνάδει με τις αξίες κ τις πεποιθήσεις μας.
Με το τρόπο αυτό θα είμαστε συνειδητά συμμέτοχοι στην διαδικασία αλλαγής του εαυτου μας κι αυτος θα αποκτήσει κάποια απο τα χαρακτηριστικά που επιδιώκουμε. Έτσι, η εικόνα που θα προβάλουμε θα αποτελεί ενσάρκωση της εικόνας-δυνατοτητας που θα θέλαμε να χτίσουμε κ οχι μια στείρα υποκρισια, ενος ρόλου, μιας υποστασης που πραγματικά δεν μπορούμε να στηρίξουμε.
Κων/νος Λίχνος 